تاریخ ساخت گنبد در ایران

بشر از پیش از تاریخ تا دوران معاصر سکونت ها و بناهای گنبدی شکل با استفاده از مصالح موجود در محل ساخته اســت. پوشــش گنبد در ایران پییشنه ای دیرینه دارد. کمبود چوب های استوار و کشــیده که در حقیقت عنصر اصـــلی پوشش تخت است، سبب شــده است که پوشش سغ  و گنبد روایــی پیدا کند و بخصوص در دهانه های وســیع تر جای پوشــش تخت را بگیرد. اگر چه معلوم نیســت که اولین گنبد چه زمانی ساخته شد، نمونه های پراکنده از سازه های گنبدی شکل اولیه کشف شده است.

اکتشافات اخیر در محوطه  سال قبل 3000 تا ۶800باستانی تپه چغامیش ( از میلاد)، واقع در دشــت دزفول  استفاده از گل آجر و سازه های خشتی در ساخت گنبد را نشان ). قدیمي ترین شکل های می دهد منحنی در پوشــش زیریــن چغازنبیل متعلق به هزاره دوم دیده شــده اســت.

ساخت گنبد

با وقفه طولانی در دوران هخامنشــی معماری درخشانی با پوشش مرتفع و مســطح در اوج قــدرت و کارائی جلوه دارد ولــی چه قبل و چه بعد از آن به علت فراهم نبودن شــرایط خاص اقتصــادی در این دوران آوردن چوب سدر از جبل عامل و ساج از گنداره همیشه میسر نبوده و در جنگل ها و جلگه های این ســرزمین هم چوب مناسب پوشش پرورش نمی یافته اســت، لذا طاق های منحنی و گنبد جای اصلی خود را به عنوان یک پدیده ساختاری و اقلیمــی در معماری ایران به آســانی پیدا میکند.

(کنند معماری پارسی ساسانی به احتمال زیاد معماری گنبد ســازی بین النهرین را به ارث برده اســت. خرابــه های کاخ اردشــیر بابــکان و قلعه دختر (فیروزآباد) در اســتان فارس، توسط اردشیر اول ) ساخته شده است، استفاده از گنبد  توســط امپراطوری ساسانی را نشان می دهد.

در دوران ساســانی، گنبدســازی آنچنان رواج می گیــرد و تکامل می یابد کــه از آن پس تا امروز پوشــش گنبدی از نظر ســاخت بصورت الگو و دســتور العمل کلی مورد بهره بــرداری قرار می گیرد.

 گنبدسازی :

روش گنبدسازی چه در دوران ساسانی چه در دورة اسلامی آنچنان با استفاده از نظم دقیق ریاضی در شــکل بندی و ساختمان و با کاربست شــیوه های صحیح صورت می گیرد که در همه انواع، گنبدها بدون احتیاج به گاه بســت و کالبد و قالب در برابر همه نیروهای فشاری و رانشی به خوبی مقاومت می کنند ، گرچه در گوشه سازیها از اوایل دوران اســلامی تاکنــون تحولاتی چند صورت گرفته است اما روش گنبد سازی در ایران همواره ویژگی اجرائــی و فرهنگی خاص خود را دنبال کرده اســت.

آنچه قابل ذکر است آنکه این ویژگی چه در شــکل چه در اجرا (نداشتن قالب) آنرا با گنبدهای مشرق زمین همواره متفاوف می کند.

جایگاه گنبد در معماری ایرانی

گنبد ایرانی جدا از معنای ویژه ای که نزد معماران دارد، همواره در نهاد هر ایرانی حس تعلق را زنده کرده است. گنبد ایرانی با روح ما پیوندی عمیق دارد، این حس را چه در به تماشــا نشســتن آن از بیرون و چه با غرق شــدن در آسمان گنبد از درون بنــا می توان یافــت. در فرهنگ و معماری ایرانــی فرم گنبــد همــواره از جایگاهی خاص برخــوردار بوده تا جایی که می توان گنبد را یکی از نماینــدگان معماری ایرانی- اســلامی خواند.

ســابقه  ســاختمان های گنبدی به هزاره  ســوم پیش از میــلاد و منطقه  میان رودان می رســد. نمونه ی ایــن گنبد ها در زیگــورات چغازنبیل و کاخ ساراگون قابل مشــاهده هستند. اما در این فرم ها به مرور زمان تغییرات زیادی ایجاد شــد که حاصل پیشــرفت چشــمگیر معماری ایرانی در ســاخت این گونه بنا بود.

برای استفاده از فرم گنبدی در معماری ایرانی می توان دو دلیل عمده رابرشمرد .

1-جایگاه اعتقادی ویژه  شکل کروی در فرهنگ

2-مصالح در دسترس معمار

برای فرم گنبد همواره معانی ویژه ای ذکر شــده اســت، این معانی نمادین در برخی فرهنگ  ها با یکدیگر اشــتراکاتی نیز دارند. ساختمان مربع یا مســتطیل شکل که بشن خوانده می شود را نماد زمیــن و زمینه  گنبد را نماد آســمان خوانده اند.

این تعبیر را می تــوان در فرهنگ  های دیگر نیز مشــاهده کرد، به طور مثــال در فرهنگ بودایی نیز می تــوان گونه  هایی از ایــن اعتقاد را یافت. اســتوپا بوداییان و گنبدهای ســاخته شــده در قسمت مرکزی کلیســاهای بیزانس نیز تا حدی گویای این معنی هســتند. در فرهنگ اســلامی علاوه بر معانی ذکر شده قوس مقرنس کاری شده  آن همچون حلقه  واســط زمین و آســمان تلقی می گردد.

در معماری ایرانی گنبد را بدون استفاده از قالب می ســاختند ولی در عین حال نظم حاکم بر آن، آن چنان دقیق اســت که در برابر انواع نیروهای لرزه ای و رانشی بهترین مقاومت را از خود نشان می دهد. از نکات برجسته ای که در مورد فرم های ساختمانی گنبدی باید به آن اشاره نمود خاصیت ایستایی این نوع ســاختمان ها است.

گنبد ها که بنا به تعریف دارای شــکل هندســی دورانی، با انحنای دو جانبه هســتند، نیروهای وزن و سایر نیرو ها را اساســا با مکانیزم نیروهای غشــایی به تکیه گاه منتقل می کنند.

فرم هندســی گنبد :

فرم هندســی گنبد ها دارای این ویژگی است که معمولا کمترین تنش کششــی در این فرم ها به وجود می آید بنابراین، ســاختن گنبد ها با مصالح ساختمانی(گل، آجر، ســنگ) که قابلیت تحمل نیروهای خمشــی را ندارند کاملا امکان پذیر اســت. از دیدگاه تکامل فرم هــای ســاختمانی، فرم های گنبــدی دارای توانایی و برتری نســبت به فرم های ســاختمانی قابی و حتی فرم های ســاختمانی طاقی هستند. از مزایای دیگر طاق قوســی و گنبد این است که باد از روی ســطح محدب، با سهولت بیشتری رد می شود و فرســایش و تخریب کمتری را موجب می گردد .